U savremenoj Srbiji dan masakra u Kragujevcu 21. oktobar, obeležava se kao Dan sećanja na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu. Srpska pravoslavna crkva kanonizovala je stradalnike, proglašeni su za novomučenike.
Povod za streljanje bili su nemački gubici u borbi sa jedinicama pokreta otpora 16. oktobra na putu Kragujevac – Gornji Milanovac, na pola puta između sela Bara i Ljuljaka.
Nemačke trupe su na tom putu dočekane tada u zasedi partizana, poginulo je 10 nemačkih vojnika, a 26 je ranjeno.
Prilikom streljanja u Kragujevcu i okolini, nemački okupator je primenio drakonsku odredbu iz naredbe generala Franca Bemea od 10. oktobra, kojom se propisuje streljanje 100 Srba za jednog ubijenog Nemca i 50 za ranjenog.
Akcija odmazde izvedena je 19. oktobra u okolnim selima Maršić, Ilićevo, Grošnica a 21. oktobra u gradu Kragujevcu, delimično i 20. oktobra.
Između ostalih, Nemci su tada uhapsili i odveli na streljanje i đake viših razreda gimnazije, od petog do osmog razreda.
U skladu sa naredbom generala Bemea odlučeno je da se s ciljem odmazde strelja 2.300 lica. Naređenje je izdao major Oto Deš, zapovednik 749. puka, čije je središte bilo u Kraljevu.
Naređenje je odatle upućeno majoru Paulu Kenigu u Kragujevac.
Krajskomandant Oto fon Bišofshauzen sugerisao je da su okolna sela, kako se izrazio, leglo komunista i bandita, dok je sam grad Kragujevac bio uglavnom mirna sredina, otuda su se hapšenja i streljanja dogodila I u okolnim selima.
Nije zapravo poznato koliko je ljudi tada uhapšeno, prema procenama privedeno je između pet i šest hiljada građana, bez ikakve selekcije. U principu, hapšeni su muškarci starosti između 16 i 60 godina. Nije poznato da je bilo otpora prilikom privođenja, nesumnjivo zato što se nije pretpostavljalo kakav je dalji sled.
Uhapšeni su smešteni u topovske šupe ranijeg artiljerijskog puka “Tanasko Rajić”.
Izvršioci streljanja bili su pripadnici Vermahta, i to Prvog bataljona 724. pešadijskog puka, kao i pripadnici Trećeg bataljona 749. pešadijskog puka.
Prema do sada poznatim podacima, ubijeno je 2.796 osoba, od toga 412 u okolnim selima, ostali u Kragujevcu.
Svake godine u Spomen parku u Šumaricama održava se “Veliki školski čas”, manifestacija kojom se podseća na masakr koji se dogodio u tom gradu oktobra 1941. jedan od najtragičnijih događaja na tlu okupirane Srbije u Drugom svetskom ratu.
Odluka o izgradnji Spomen parka doneta je 1953. godine kao vid sećanja na stradalnike. Te godine prvi put je priređena organizovana komemoracija. Spomen park je potom decenijama dograđivan.
Memorijalni kompleks na kojem se nalazi 30 masovnih grobnica obuhvata prostor površine 352 hektara.
Od 1971. postoji manifestacija “Veliki školski čas”. Od 2012. godine 21. oktobar, dan masakra u Kragujevcu, u Srbiji se obeležava kao Dan sećanja na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu.
Veliki školski čas – sećanje na kragujevačke žrtve
Kraj spomenika streljanim đacima i profesorima održava se moleban kragujevačkim novomučenicima koji služi episkop šumadijski Jovan sa sveštenstvom Šumadijske eparhije.
Centralna manifestacija Veliki školski čas biće održana u 11 časova, uz izvođenje poeme Šum Šumarice po tekstu Darka Cvijetića, u režiji Marka Misirače.
Velikom školskom času, pored velikog broja građana i zvanica prisustvuju i predsednica Vlade Srbije Ana Brnabić, predsednik Narodne skupštine Srbije Vladimir Orlić i izaslanik predsednika Srbije Milorad Veljović.
Krvava bajka
Kragujevački masakr postao je simbol stradanja, ali i herojstva onih koji su odvođeni na strijeljanje. Riječi direktora kragujevačke gimnazije Miloja Pavlovića, koji nije htio da napusti svoje učenike koji su dovedeni na strijeljanje zapisane su na spomen obilježju: “Pucajte, ja i sada držim čas”.
Krvava bajka je pjesma koju je srpska pjesnikinja Desanka Maksimović napisala 1941. godine nakon što je čula detalje masakra koje su njemačke okupacijske snage izvele u Kragujevcu, odnosno kako su žrtve masakra bili cijeli razredi gimnazijalaca.
Pjesma je objavljena tek nakon završetka drugog svjetskog rata. Krvava bajka se smatra jednim od najsnažnijih poetskih djela inspiriranih ratnim zbivanjima na području bivše Jugoslavije, a u doba SFR Jugoslavije je bila obavezno štivo u nastavnim programima osnovnih škola.
Bilo je to u nekoj zemlji seljaka
na brdovitom Balkanu,
umrla je mučeničkom smrću
četa đaka
u jednom danu.
Iste su godine
svi bili rođeni,
isto su im tekli školski dani,
na iste svečanosti
zajedno su vođeni,
od istih bolesti svi pelcovani,
i svi umrli u istom danu.
Bilo je to u nekoj zemlji seljaka
na brdovitom Balkanu,
umrla je mučeničkom smrću
četa đaka
u jednom danu.
A pedeset i pet minuti
pre smrtnog trena
sedela je u đačkoj klupi
četa malena
I iste zadatke teške
rešavala:koliko može
putnik ako ide peške…
i tako redom.
Misli su im bile pune
istih brojki,
i po sveskama u školskoj torbi
besmislenih ležalo bezbroj
petica i dvojki.
Pregršt istih snova
i istih tajni
rodoljubivih i ljubavnih
stiskali su u dnu džepova.
I činilo se svakom
da će dugo,
da će vrlo dugo,
trčati ispod svoda plava
dok sve zadatke na svetu
ne posvršava.
Bilo je to u nekoj zemlji seljaka
na brdovitom Balkanu
umrla je junačkom smrću
četa đaka
u istom danu.
Dečaka redovi celi
uzeli se za ruke
i sa školskog poslednjeg časa
na streljanje pošli mirno
kao da smrt nije ništa.
Drugova redovi celi
istog časa se uzneli
do večnog boravišta.