Trinaestojulski ustanak nas je učinio prvim narodom koji je podigao masovni ustanak protiv fašizma u okupiranoj Evropi, kazao je istoričar Boban Batrićević u intervjuu prazničnom broju Dnevnih novina. Ono što se sa sigurnošću zna, kako je istakao, jeste da je uoči samoga ustanka Komunistička partija u Crnoj Gori imala 1.240 članova i oko 5.000 članova komunističke omladine.
“Svi oni uzeli su učešća u borbama i ponijeli najteže breme. To što neko danas pokušava oprati krv s ruku četničkih komandanata pričom da su i četnici ratovali 13.jula, nije ništa drugo do revizionistička podvala”, kazao je Batrićević.
Da li se slažete da je 13. jul 1941. godine jedan od najsvjetlijih datuma u crnogorskoj istoriji?
BATRIĆEVIĆ: Naravno da se slažem. Trinaestojulski ustanak nas je učinio prvim narodom koji je podigao masovni ustanak protiv fašizma u okupiranoj Evropi. Znajući koliki značaj Drugi svjetski rat ima za današnju civilizaciju, ta baklja slobode o kojoj su tada izvještavali svi saveznički mediji pozicionirala je Crnu Goru na posebno mjesto u istoriji toga sukoba.
Da li je evropska i svjetska istorijska nauka dala tom datumu zasluženo mjesto ili nije?
BATRIĆEVIĆ: Iako su neki veliki ljudi poput Žan Pol Sartra ili Fransoa Miterana rekli po nekolike lapidarne rečenice o ovome događaju i time crnogorskome narodu izrazili veliko poštovanje, ni evropska ni jugoslovenska istoriografija nijesu Trinaestojulskome ustanku davali mjesto koje zaslužuje. Pošto je poslije rata Crna Gora bila dio nove, komunističke Jugoslavije, evropska istoriografija NOP-u nije pridavala značaj koji je davala nekomunističkim ili manje komunistički obojenim pokretima otpora koji su se razvijali u Zapadnoj Evropi.
Interesantno je zapaziti da u svim značajnijim enciklopedijama na engleskome jeziku nema pomena o Trinaestojulskome ustanku u Crnoj Gori, ali se zato Varšavski ustanak nekomunističke poljske Armije Krajove predvođene Borom Komorovskim nalazi u gotovo svakoj. S druge strane, jugoslovenska istoriografija imala je unutrašnje, političke razloge zbog kojih ovaj događaj nije bitnije isticala u istoriji narodnooslobodilačke borbe, tačnije, zašto mu je uzela mjesto koje mu pripada.
To pitanje detaljno je u crnogorskoj istoriografiji problematizovao istoričar Đuro Vujović. Po njegovom mišljenju, u novoformiranoj Titovoj Jugoslaviji đe je pobijedila politika ravnoteže među republikama morala se poštovati i “ravnoteža doprinosa” svih jugoslovenskih naroda pobjedi nad fašizmom.
Mislite na nepostojeći Dan ustanka srpskog naroda?
BATRIĆEVIĆ: Tako je. Zato se desio slučaj da je za datum početka ustanka jugoslovenskih naroda uziman 7, a ne 13. jul, iako se ta dva događaja nikako ne mogu porediti. U prvom je Žikica Jovanović Španac ispred jedne kafane u Beloj Crkvi ubio dva srpska žandara, dok je u drugom kroz nekoliko dana od početka ustanka učešća u borbi uzelo 32.000 ljudi koji su izbačili iz stroja oko 4.800 talijanskih vojnika. Ubistvo dva žandara nije se pretvorilo u opštenarodni ustanak u Srbiji, već su se veće borbe na njenoj teritoriji počele voditi u drugoj polovini ljeta i početkom jeseni iste godine. Trinaestojulski ustanak je bio opštenarodni ustanak.
Koliko je Komunistička partija, budući na nova tumačenja revizionista, imala uticaja u organizaciji ustanka i koliko je imala boraca pod svojom kontrolom?
BATRIĆEVIĆ: Staljinova koncepcija da se rat protiv okupatora ne smije voditi na klasnoj, već na širokoj narodnoj osnovi, uticala je na organizaciju partizanskih odreda u Jugoslaviji. Široko postavljena platforma učinila je ovaj pokret veoma popularnim. Istina, uz glavnu riječ komunista koji su se uvijek trudili zabašuriti njegovu komunističku osovinu. Kad bi gođ skrenuli s ove platforme i proglašavali kao Đilas u Crnoj Gori “drugu etapu revolucije”, partizanski pokret činio bi ratne zločine koji su se kasnije nazvali “lijevim skretanjma”.
Što se tiče Trinaestojulskoga ustanka, iza njega nesumnjivo stoje komunisti. Kad je 22. juna Hitler napao SSSR, jugoslovenski komunisti preko Kominterne dobijaju instrukcije o otpočinjanju ustanka. Za razliku od ostatka Jugoslavije, komunisti su u Crnoj Gori procentualno imali nešto jače uporište.
Na mobilizaciju stanovništva uticala je i jaka identifikacija s Rusijom. Branko Petranović u knjizi Istoričar i savremena epoha donosi jedan zanimljiv primjer mobilizacije iz julskih dana, zabilježen u Piperima. Tada je jedan od komunističkih prvaka okupljenim Piperima rekao da je napadnuta majka Rusija i da se mora u ustanak, pošto se s piperskih uzvišenja vidi Kremlj. Tačni procenti teško da se mogu izvući pošto je ustanak podignut stihijski, a on je kroz samo pet dana narastao na 32.000 boraca.
Ono što se sa sigurnošću zna jeste da je uoči samoga ustanka KPJ u Crnoj Gori imala 1.240 članova i oko 5.000 članova komunističke omladine. Svi oni uzeli su učešća u borbama i ponijeli najteže breme. To što neko danas pokušava oprati krv s ruku četničkih komandanata pričom da su i četnici ratovali 13. jula, nije ništa drugo do revizionistička podvala.
Svi ti budući četnici, koji su se julskih dana borili s komunistima kao oficiri bivše kraljevske vojske, prvi su počeli da napuštaju bojno polje kad su stigle talijanske kaznene ekspedicije. Učešće Pavla Đurišića u Trinaestojulskome ustanku ne miče mu s duše hiljade i hiljade muslimana i partizana koje su poklali njegovi odredi. Isto kao što ratna slava Krsta Popovića iz Prvoga svjetskog rata i otpora okupaciji 1918. godine ne može skinuti ljagu sa njegove kolaboracije.
Nakon 13. jula, koji je ključni događaj u Drugom svjetskom ratu na tlu Crne Gore? Da li je to kapitulacija Italije? Šta se promijenilo?
BATRIĆEVIĆ: Jedan od ključnih događaja van Crne Gore, a koji se direktno reflektovao u Crnoj Gori, svakako je bitka na Neretvi, kad je slomljena kičma četničkoga pokreta. Nakon Neretve četnici se nikada više neće organizovati na način na koji su to radili ranije. Ta bitka važna je i zbog jačanja surevnjivosti između četničkih i zelenaških jedinica koje su tokom 1942. godine odlično sarađivale na uništenju partizana u Crnoj Gori.
Pošto su zelenaši odbili da idu na Neretvu, crnogorski četnici im to nikada nijesu oprostili. Zato će do kraja rata kroz formu „crnih trojki” nekoliko istaknutih zelenaša biti likvidarano. Zelenaše su od četničkog uništenja spasili okupatori, a mnogi borci zelenaškog pokreta spašavalo je glavu prelaskom u redove Titove vojske. Kapitalacija Italije svakako je prelomni dođaj jer četnici i ostali kolaboranti ostaju bez dobrog snabdjevača. Od osnivanja četničkog pokreta do kapitulacije Italije, ta borbena formacija niđe na prostoru bivše Jugoslavije nije imala većeg i boljeg saveznika nego što ga je imala u talijanskoj vojsci u Crnoj Gori. Dobrom odnosu četnika i Talijana doprinio je i sam vojni guvernadur Pircio Biroli, koji je za razliku od civilnog komesara Macolinija koji je protežirao zelenaše, favorizovao velikosrpsku struju. Inače, Biroli je bio stari srpski prijatelj sa Solunskog fronta, kad je i odlikovan visokim srpskim odlikovanjem.
Zbog čega je toliko dugo četnički kvinsliški pokret varao saveznike o njihovoj borbi protiv sila Osovine?Da li je u Drugom svjetskom ratu bilo sukoba četnika sa italijanskom ili njemačkom vojskom?
BATRIĆEVIĆ: Odgovor ns ovo pitanje leži u samoj ličnosti Draže Mihailovića, koja je umnogome determinisala četnički pokret. Kad se nakon kapitulacije Jugoslavije povukao na Ravnu Goru i odatle otpočeo rad na sabiranju rasutih vojnika, Mihailović je postao simbol jugoslovenskog otpora okupatorima. Brzo je dobio podršku zapadnih saveznika i egzilske jugoslovenske vlade. Pojava komunističkih jedinica još više će Dražine četnike učiniti važnijim za zapad kako bi se nakon rata spriječila eventualna komunistička revolucija. U modernom dobu ratne propagande, zapadne službe podgrijavale su mit o „srpskom Robin Hudu” i „prvom gerilcu Evrope.” Tokom 1942. godine u Holivudu je sniman film Chetniks: The fighting guerrillas (1943), a kako u svojoj knjizi AVNOJ, revolucionarna smjena vlasti zapisuje istoričar Branko Petranović, u kancelarijama američke administracije mnogi zapošljeni su držali Mihailovićev poster. Britanski mediji takođe su podgrijavali legendarne priče o „bijeloj nadi” i „balkanskom orlu” koji se odupire vojskama Osovine. Međutim, sva ta napumpana slava Draže Mihailovića nastala je zahvaljujući krvi partizana.
Poznato je da je Mihailović lažirao izvještaje i sukobe partizana s okupatorom pripisivao četnicima, prikrivao svoju saradnj u formiranjem tzv. ilegalnog i legalnog četništva. Kad su preko vojnih misija koje su slale u štabove partizana i četnika saveznici uvidjeli da je jedina antifašistička snaga u Jugoslaviji ona pod komandom Josipa Broza Tita, odlučeno je da se saradnj a s četnicima raskine. Interesantno je da je u drugoj polovini 1943. pomenuti holivudski film o četnicima, povučen iz bioskopa.
Zašto su se sve ključne bitke u Jugoslaviji, za vrijeme Drugog svjetskog rata (ako izuzmemo završne borbe za oslobađanje zemlje), odvijale u Bosni i Hercegovini (Neretva, Sutjeska, Kozara, Desant na Drvar…)? Koliki je doprinos Crnogoraca u tim bitkama?
BATRIĆEVIĆ: Zato što je teren Bosne najviše pogodovao gerilskoj doktrini Titove vojske. Svaki frontalni sukob s okupatorima, poput onog u Užicama 1941. ili na Sremskome frontu 1945. godine, završavali su katastrofalno po partizane budući da tehnički nijesu mogli parirati protivnicima. S druge strane, u gerilskim uslovima, čelična volja i dobra organizacija partizanskih jedinica ispisaće slavnu epopeju po Bosni i „kamenju hercegovskom”, kako veli čuvena Bilećanka. Pored toga, multikonfesionalna Bosna koja je pretrpjela velika zla tokom rata, rado je prihvatala internacionalizam i ideologiju „bratstva i jedinstva” koju su širile Titove jedinice.
Što se tiče doprinosa crnogorskoga naroda u NOR.u, on je nemjerljiv. U redovima Narodnooslobodilačkog pokreta na kraju rata našlo se 1.850 rukovodilaca za razne partijske i političke poslove, od čega čak 86 pri Vrhovnome štabu. Od ukupno 18 korpusa koliko je imala NOVJ, sa osam su komandovali Crnogorci, dok ih je medu generalima bilo čak 36 odsto. Crna Gora imala je najviše narodnih heroja (244), više nego 20 odsto jugoslovenskoga prosjeka (1.037).
Za svaku od bitaka koje ste pomenuli ostala je po jedna legendarna anegdota. U Igmanskom maršu dokumentovana je sudbina Nikole Marinovića, kojemu su zbog promrzlina amputirane obje noge i jedna šaka. Tokom te zastrašujuće operacije bez anestetika, Marinović je iz svega grla pjevao „Oj svijetla majska zoro, majko naša Crna Goro”. Iz bitke na Sutjesci zauvijek će ostati zapisana slavna poruka crnogorskih boraca s Ljubina groba. Čuvajući Tita tokom te ofanzive poginuće i Đuro Vujović Španac, a Sutjeska je i vječno počivalište mitskog partizanskog heroja Save Kovačevića. NOB bila je posljednja slavna stranica crnogorske vojne isto rije, a nadajmo se da će tako i ostati.