Kakav je bio nacionalni sastav jugoslovenskih partizana. Šta kažu podaci o korisnicima partizanskih penzija a šta istorijski izvori?

Polemike oko toga koga je bilo više u partizanima tokom Drugog svjetskog rata, ko se kad priključio i i odakle je došao vode se i danas i ovo pitanje postaje sve više predmet pokušaja prekrajanja istorije.

Prvo što treba naglasiti jeste da zvanične brojke neće dati odgovor na pitanje koji se narod više borio protiv fašizma jer veći dio rata partizani nisu imali više od 200.000 boraca u stroju.

Pripadnici svih naroda učestvovali su kako u borbi tako i u masovnoj kolaboraciji sa okupatorom kroz brojne kvinsliške formacijama.

Na kraju, partizani su završili rat sa 756.000 vojnika u stroju.

Nacionalni sastav

Tokom cijelog rata, prema evidenciji korisnika partizanskih penzija iz 1977. godine, etnički sastav partizana bio je 53,0% Srbi, 18,6% Hrvati, 9,2% Slovenci, 5,5% Crnogori, 3,5% bosanski Muslimani i 2,7% Makedonci. Veći dio ostatka članstva NOP-a činili su Albanci, Mađari i oni koji su se identificirali kao Jugosloveni¹.

Ovaj podatak iznosi istoričar Marko Hoare i dodaje da su tokom prve godine rata 1941. Srbi su Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Srbiji činli većinu partizana.

Ipak ovo se promijenilo nakon propasti ustanka u Srbiji gdje glavnina partizanskih jedinica odlazi u Bosnu a dolazi i do masovnih prelazaka u četnike. Slično je bilo i u Crnoj Gori gdje je lov na preostale partizana opisan u knjizi i svjedočenju Mihajla Lalića “Hajka”.

Prema Titovom svjedočenju², do maja 1944. godine etnički sastav NOVJ bio je 44% Srba, 30% Hrvata, 10% Slovenaca, 5% Crnogoraca, 2,5% Makedonaca i 2,5% bosanskih Muslimana.

Titov podatak se odnosi na period prije masovnog pokreta partizana u Srbiju gdje su krenuli u susret Crvenoj armiji.

Pad Italije

U trenutku kapitulacije Italije , Srbi i Hrvati su podjednako učestvovali prema veličini svog stanovništva u Jugoslaviji kao cjelini jer, posebno u krajevima koje je Pavelič predao Itaiji, došlo je do masovnog odlaska hrvatskog stanovništva u partizane što je dovelo i do veće zastupljenosti Hrvata (30%) u odnosu na veličinu stanovništva 24%.

U regionalnom smislu, partizanski pokret je stoga bio nesrazmjerno zapadnojugoslovenski, do jeseni 1944. godine jer su partizani kako vojno tako i prema svjedočenju Milovana Đilasa, politički jako loše stajali u Srbiji.

Đilas je u dokumentarnom filmu Jugoslavioja u ratu iznio svjedočenje da je 1941. godine najveće raspoloženje za ustanak bilo među Srbima i Crnogorcima ali da se politička situacija protiv NOP-a promijenila.

Milovan Đilas je objasnio zašto su partizani do 1944. loše stajali u Srbiji: Nismo bili svjesni da se Srbija promijenila, dugo smo živjeli u iluzijama (VIDEO)

U jesen 1944. dolazi do preokreta u Srbiji koje su oslobođene u cjelosti a broj partizana iz Srbije povećava se za preko 220.000 što je dovelo do povećanja procenta Srba u odnosu na ukupan udio u stanovništvu.

Broj srpskih partizanskih brigada porastao je sa 28 u junu 1944. na 60 do kraja godine.

Udio u ukupnom stanovništvu

Prema popisu stanovništva prvom nakon rata 1948., Srbi su činili 41,5% stanovništva, Hrvati 24%, Slovenci 9%, makedonci 5,1%, Muslimani 5%, Crnogorci 4,8, Albanci 2,7%.

Treba imati u vidu i problematiku oko nacionalnog izjašnjavanja Muslimana koje se tek na kasnijim popisima značajno povećalo.

Prema popisu iz 1931. godine pravoslavci su činili 49% stanovništva a rimokatolici 37,5 dok su muslimani činili 11%.s obzirom na velika ratna stradanja teško je napraviti relevantnu procjenu koji procenat stanovništva porediti.

Dakle nacionalna struktura partizansih jedinica ne odstupa mnogo od nacionalne strukture Jugoslavije s izuzetkom pojedinih istorijskih momenata koji su dovodili do masovnog odziva pojedinih naroda u NOP u nekom trenutku.

To najbolje oslikava nacionalni sastav po republikama koji pokazuje pomenute oscilacije u zavisnosti od ključnih istorijskih momenata.

Vješto korištenje istorijskog trenutka

Ti ključni istorijski momenti koje je KPJ je vješto iskoristila su sledeći:

Nezadovoljstvo Srba i Crnogoraca podjelom zemlje 1941. iskorišteno je za dizanje ustanka ali nakon njemačkog protuudara dolazi do potpunog kraha partizanskog pokreta i masovnog prelaska u četnike.
Težak položaj i genocid nad Srbima u NDH iskorišten je na poetku rata za dizanje ustanka u BIH i Hrvatskoj a u zimu 1942. i u ovim jedinicama dolazi do krize “četničkih pučeva”.
Pad Italije i masovno nezadovoljstvo Hrvata koje je Paveić predao Italiji doveli su do masovnog odziva ovog naroda u Partizane u jesen 1943. Godine.
Dolazak Crvene armije na istočne granice Jugoslavije i podrška partizanima kao ideološkim saveznicima
Vješto pozicioniranje KPJ među Makedoncima i Albancima kojima je obećano nacionalno oslobođenje, pravo na jezik, nacionalni identitet i državu dovelo je do podrške ova dva naroda koja je kontinuirano rasla od početka do kraja rata.
Sličan pristup prema Slovencima, Muslimanima i Crnogorcima doveo je do podrške i ovih naroda.
Na kraju ili na početku, treba imati u vidu ideloški i revolucionarni momenat koji proizilazi iz političke snage koju je KPJ imala prije i u toku rata. Zbog toga ova partija nije imala problem sa legitimisanjem nove vlasti nakon rata.

Takođe ne treba zaboraviti i više od 40.000 italijanskih boraca bilo je u nekoliko vojnih formacija kao što su 9. korpus (jugoslovenski partizani) , partizanski bataljon Pino Budicin , kasnije partizanska divizija “Garibaldi” i Divizija Italija (Jugoslavija) i druge.

Zaključak

Nacionalni sastav partizana tokom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji bio je vrlo raznolik i menjao se tokom vremena.

U početku, najveći broj partizana dolazio je iz redova srpskog naroda do propasti ustanka u Srbiji i Crnoj Gori. Rat je nastavljen u zapadnim krajevima Jugoslavije gdje je paritzanski pokret pridobio podršku drugih naroda.

Zbog toga se ne mogu izvlačiti zaključci da se „neki narod više borio protiv fašizma“ ako se sa druge strane uzmu brojke pripadnika svakog od naroda u kvinsliškim formacijama koje uveliko prelaze ukupan broj partizana.

Ono što jeste važno: svi narodi Jugoslavije dali su svoj doprinos borbi protiv fašizma, i upravo na toj ideji je stvorena posleratna Jugoslavija.

Lenard J Cohen, Paul V Warwick (1983) Political Cohesion In A Fragile Mosaic: The Yugoslav Experience p. 64; Avalon Publishing, the University of Michigan; ISBN 0865319677 ↩︎
Hoare, Marko Attila (2002). “Čiji je partizanski pokret? Srbi, Hrvati i naslijeđe zajedničkog otpora”.
Časopis za slavenske vojne studije . 15 (4). Informa UK Limited: 24–41 . doi : 10.1080/13518040208430537 .
ISSN 1351-8046 . S2CID 145127681 . ↩︎