Na ovaj dan stvorena je Užička Republika! Četnici i Njemci su je slomili, a partizani se nakon toga u Srbiji dugo nisu oporavili

Na današnji dan oslobođenjem Užica stvorena je Užička Republika. Tog 24.septembra 1941. godine na malom dijelu oslobođenje teritorije u okupiranoj Evropi koji se protezao u zapadnoj Srbiji, i, djelomično, istočnoj Bosni,   uspostavljen je Glavni narodnooslobodilački odbor za Srbiju, tzv. „Užička vlada“. Predsednik Glavnog odbora Srbije bio je Dragojlo Dudić.

U stvaranju slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji učestvovalo je 13 partizanskih odreda kao i nekoliko četničkih jedinica koje će kasnije učestvovati u napadu na Užice i njemačkoj ofanzivi kojom je došlo do protjerivanja paritzana u Bosnu.

Jedna od najvećih pobeda Užičkog partizanskog odreda nad Nemcima izvojevana je 20. septembra u selu Gorobilju, kod Požege] Sa drugovima iz Požeške čete, Petar Leković je uspeo da ubije nemačkog komandanta. Nemci su se posle pogibije komandanta pokolebali, a partizani izvršili nekoliko juriša. To je Nemce potpuno slomilo, i počeli su da beže napuštajući položaje.

Borba kod gorobiljske škole trajala je od podne do uveče. Nemački poraz bio je potpun – imali su desetinu mrtvih i ranjenih. Zbog toga je glavnokomandujući nemačkim snagama u Srbiji general Franc Beme doneo odluku o evakuaciji preostalih trupa:

„Došao sam do teške odluke: napustio sam postupno Užice i Čačak, gde su okupljene nemačke trupe imale jake gubitke, i ove sam povukao u Kraljevo…”– Franz Böhme

Podela vlasti

Užička republika, u jesen 1941, nije bila homogena teritorija sa jednom vlašću i jedinstvenim oružanim snagama. Za sve vreme postojanja za nju je karakteristično dvojstvo vlasti, vojski i komandi, ali su odlučujući pečat celoj organizaciji vlasti i odbrane davale snage narodnooslobodilačkog pokreta, sa komunistima kao jezgrom, naročito po svojoj vojnoj snazi (25.000 boraca naspram nekoliko hiljada četnika).

Već 16. novembra u slobodnom Užicu formiran je Glavni narodnooslobodilački odbor za Srbiju, tzv. „Užička vlada“. Predsednik Glavnog odbora Srbije bio je Dragojlo Dudić, koji je vodio i resor poljoprivrede, a sekretar Petar Stambolić.

Mirko Tomić brinuo je o snabdevanju i zdravstvu, Mitar Bakić o finansijama, Milentije Popović o građevinarstvu, Jovan Popović i Mitra Mitrović o prosveti i školstvu, Nikola Grulović i pop Vlada Zečević o zanatstvu i trgovini, a Jusuf Tulić nije imao resora.

Glavni narodnooslobodilački odbor Srbije radio je do 29. novembra — sve do povlačenja partizanskih snaga u Sandžak i Bosnu.

U biti, jedina veza Užičke republike s državnošću bila je organizirana vlast na privremeno oslobođenom području. Užička republika nije imala stalne granice, već su se one mijenjale gotovo svakodnevno sa svakim pokretom partizana na jednoj i okupatora na drugoj strani, a otprilike su zauzimale područje od rijeka Drine na zapadu Zapadne Morave na istoku i od rijeke Skrapeža na sjeveru do Uvca na jugu.

Po ulasku partizanskih snaga u Užice, 24. septembra 1941. godine organizovana je proizvodnja u predratnoj Fabrici oružja i municije u Krčagovu. Pošto su česta nemačka bombardovanja onemogućavala proizvodnju, po naređenju Vrhovnog štaba Fabrika je raseljena na više mesta u gradu.

Mašine jednog dela municijskog odeljenja i alatnica smeštene su u podzemne prostorije izgrađene pred početak rata za potrebe trezora Narodne banke. Proizvodnja je bila organizovana u tri smene.

Napad četnika na Užičke Republike

Prije toga došlo je do četničkog napada na Užičku Republiku koji je usledio je nakon dogovora pukovnika Mihailovića sa generalom Nedićem početkom septembra i njegove ponude Nemcima za saradnju u borbi protiv partizana krajem oktobra.

Neposredno uoči napada, 26. oktobra 1941. godine pukovnik Mihailović je sklopio sporazum u Brajićima sa partizanskim vođom Titom, o nenapadanju i zajedničkoj borbi protiv okupatora.

Četnički u noći 1/2. novembra napadaju Užice ali su partizani ih odbijaju. Četnici se povlače u Požegu, a partizani ih gone. Dok se vodile borbe oko Požege, Mihailović naređuje napad na partizane u Čačku i drugim mestima. Posebno dramatičan karakter su poprimile borbe oko Čačka i Ljubovije.

Između 7-8. novembra 1941. usledio drugi pokušaj četničkog napada na Užice koji se takođe okončao neuspehom. Borbe oko Čačka okončane su 8. novembra 1941. četničkim porazom. Istovremeno, 7-8. novembra četnici su uspeli da preuzmu kontrolu nad Gornjim Milanovcem.

Ovi događaji karakteristični su po prvim zabeleženim masovnim zločinima četnika nad zarobljenim partizanima i simpatizerima pokreta otpora.

Slom Užičke Republike

Užička Republika je trajala 67 dana, a potom je pala u ruke Vermahta nakon velike njemačke operacije, dok su se partizani povukli ka Sandžaku. Užička republika prestala je da postoji 29. novembra 1941. velikom ofanzivom snaga Osovine potpomognutom četničkim odredima.

Partizani su tog dana pretrpeli težak poraz na Кadinjači. Milovan Đilas kasnije je svjedočio da je Josip Broz Tito nudio ostavku nakon haotičnog povlačenja iz Užica.

Prilikom povlačenja preko Zlatibora, u novembru i decembru 1941. godine, pratile su ih nemačke jedinice, koje su tada, čineći užasan zločin nad ranjenicima i zlatiborskim civilnim stanovništvom, streljale osam boraca Druge čačanske partizanske čete, pet boraca Šeste ibarske partizanske čete, osamnaest boraca Tamnavskog partizanskog bataljona, kao i 41 civilna meštanina Zlatibora.

Partizani se u Srbiji nakon sloma Užičke Republike dugo nisu oporavili

Slom Užičke Republike bio je veliki udarac za Narodnooslobodilački pokret koji se nije oporavio u Srbiji do dolaska Crvene armije na istočne grancie Jugoslavije u jesen 1944. godine. Uslijedilo je masovno raspuštanje odreda i prelasci u četnike Draže Mihajilovića Milovan Đilas kazao je da je rukovodstvo NOP-a dugo živjelo u zabludama oko Srbije i nije bilo svesno da se Srbija promenila.

Mislili smo da je Srbija ostala manje više kakva je i bila, doduše jeste sa uticajem četnika povećanim ali smo mislili da će nas seljaci primati onako prijateljski ili bar ne zlonamjerno kao što su nas primali. Mislili smo da će nam prilaziti novi borci i tako dalje. Mi smo u tim iluzijama oko Srbije živjeli duže vremena, ispričao je Milovan Đilas, član vrhovnog štaba NOVJ.

Đilas dalje objašnjava da je stav Vrhovnog štaba NOVJ bio da treba održati manje odrede u Srbiji koji bi nastavili borbu ali ni to nisu uspjeli jer su komunisti politički loše stajali u Srbiji.

-Stav vrhovnog štaba je bio da se vrati Kosmajski odred i Posavska četa koji su bili odlični. Nestali su potpuno, potpuno su uništeni. Na toj liniji je ostao Valjevski partizanski odred, on je bio najveći, imao je preko 2.000 boraca ali je u toku zime 1941. potpuno uništen, navodi Đilas.

U memoarima Spasenije Cane Babović navodi se da tadašnji sekretar KPJ za Srbiju Blagoje Nešković nije vjerovao u pobjedu partizana jer je nosio loša iskustva iz Španskog građanskog rata. Tako je Nešković veći dio rata proveo u Beogradu gdje je manji fokus stavio na borbu protiv okupatora a veći na pripremu logistike za izvlačenje kadrova nakon partizanskog poraza.

Narodno oslobodilački pokret oporavio se tek u jesen 1944. godine na teritorije Srbije kada dolazi do masovnog pokreta partizanskih odreda pod komandom generala Dapčevića na istok u susret trupama Crvene Armije koje su prodirale preko Dunava.

• Kakav je bio nacionalni sastav jugoslovenskih partizana. Šta kažu podaci o korisnicima partizanskih penzija a šta istorijski izvori?

Nakon oslobođenja zemlje Užička Republike slavljena je kroz jugoslovensku kinematografiju i državnu propagandu ali političke posljedice njenog sloma osjećale su se i godinama nakon rata. Iako je sam grad u vreme SFRJ nosio naziv Titove Užice, spomenik Josipa Broza Tita u septembru 1991. srušila je vlast Slobodana Miloševića dok su ga okupljeni građani gađali jajima i flašama.