Vukašin Marković je bio crnogorski revolucionar, učesnik Oktobarske i Kineske revolucije. Bio je blizak Lenjinov saborac i prijatelj.
Rođen je 12. 8.1874. godine u Stijenama Piperskim. Kako u to vrijeme u Crnoj Gori nije bilo gimnazije, napušta obitelj i pješice se upućuje u daleku Jagodinu u Srbiji i kod rođaka nastavlja školovanje u nižoj gimnaziji.
Tu se prvi put susreo s idejama revolucionara Vase Pelagića, koje su prijanjale za njegovu živu i radoznalu narav. No, sredstva za školovanje, nakon dva završena razreda, više nije bilo, nakon čega se dječaku javila želja da ode u Rusiju.
Prema nekim dokumentima član Ruske socijaldemokratske radničke partije postao je 1901, ali je vjerojatnije da je to bilo 1903. godine.Bio je sudionik prve ruske revolucije, i, zatim, zatvorenik u carskim zatvorima.
Kad je izbila Oktobarska revolucija, dr Vukašin Marković je njen aktivni učesnik. Sa idejom Oktobra nastupilo je za njega, kako je govorio,
“Ugodno i srećno vrijeme, kao što je ugodno i srećno vrijeme ribi koja voli da pliva po uzburkanim talasima mora“.
Vukašin Marković
Bio je osnivač Jugoslavenske komunističke grupe pri Ruskoj komunističkoj partiji i bio je prvi glavini urednik »Revolucije«, lista jugoslavenskih komunista u Moskvi.
Po odluci Lenjina, dr Marković odlazi na južni front, gdje organizuje jedinice “crvenih”, u kojima ima ulogu komesara bataljona, zatim komesara brigade, pa komesara divizije. U proleće 1919. godine prelazi na istočni front, a sledeće 1920. godine provodi nekoliko mjeseci na sjeveru Rusije, kao komesar divizije.
Povratak u Crnu Goru i odmetništvo
Po završetku »posla« u Rusiji (kako je govorio), Marković 1921. godine dolazi da diže ustanak i proglasi Sovjetsku Crnu Goru.
“Politika” je početkom avgusta, pod naslovom “Jedan manijak”, izvestila da “ni jedan od komunista koji je do sada saslušavan nije odgovarao tako drsko i sa većim cinizmom”.
U zemlji aktivno propagira ideje Oktobra. Njegov dolazak bio je ogromnog uticaja na crnogorski politički život i širenje komunističke ideje u Crnoj Gori, naročito među mlađim komunistima. Ubrzo je došao u sukob sa vlastima.
U rujnu 1921. godine, po naredbi Velikog župana Zetske oblasti o hapšenju Vukašina Markovića, odred žandara opkolio ga je u sumrak u jednoj seoskoj kući. Prema predanju, na poziv žandara da se preda, odgovorio je brzom paljbom, i nakon kratkog ali žestokog okršaja, sa dvojicom mladića je razbio žandarmerijski obruč.
Policijski izvještaji govore o unakrsnoj vatri odmetnika koja ih je primorala da se povuku.A jedna povjerljiva partijska poruka samo ukratko izvještava rukovodstvo Pokrajinskog komiteta KPJ da je dr Vukašin Marković uspio probiti blokadu.
Orao s Janika
Marković nakon okršaja dobija nadimak ’orao s Janika’, i prelazi u ilegalu, u kojoj je proveo pune četiri godine (1921-1924). Prilazili su mu siromašni i nezadovljni, pa je ubrzo raspolagao odredom od preko trideset gerilaca. Zajedno sa njim se borio i crnogorski komunista Petko Miletić.
U odmetništvu je Marković organizovao propagandu komunističkih ideja, pisma, proglase, letke i pozive vojsci da otkaže poslušnost.Protiv nacionalnog izrabljivanja i neravnopravnosti, Marković zalagao se za stvaranje slobodne federativne republike.
Kada su komitske čete u Crnoj Gori pretrpjele konačni poraz, crveni odmetnik Vukašin Marković sklonio se, pokraj 1923, na crnogorsko-albanskoj granici, u kući Albanca Marka Ivanaja.
U to doba sjeverna zona granice bila je praktički ‘ničija zemlja’, koju su izbjegavale žandarmerijske patrole s jedne i druge strane. Desetak albanskih obitelji, koje su tu živjele s puškom nadohvat ruke, poštujući drevne običaje, pružali su utočište svakome tko bi se našao u nevolji.
“Orao s Janika” proveo je čitavu zimu kao gost u domovima tih staromodnih krajišnika. I tu, u kući Đona Perkaja, Marković se bratimio, po starom običaju, s Bajramom Curijem, najtraženijim albanskim odmetnikom s jedne i druge strane granice.
Hapšenje, bekstvo i emigracija
U ožujku 1924. nakon amnestije i osobnog obećanja velikog župana Zetske oblasti, koji su uslijedili poslije organizirane akcije komunista da se Vukašin Marković vrati u legalan život, i koju su vlasti prihvatile kao jedino rješenje, Vukašin Marković predao se vlastima u Podgorici.
Slijedilo je hapšenje i mučenje. Uz pomoć drugova komunista Vukašin Marković uspio je pobjeći iz zatvora, te uz pomoć tehnike CK KPJ ilegalno prelazi jugoslovensko-austrijsku granicu, ali ga u Beču hapsi policija.
Književnici Henri Barbusse i Viktor Margerit, u ime Odbora za zaštitu žrtava bijelog terora na Balkanu, upućuju zahtjev austrijskom kancelaru da spriječi izručenje i sigurnu smrt dra Vukašina Markovića.
Povodom njegova dolaska u SSSR »Pravda« objavljuje njegovu fotografiju i izjavu kojom zahvaljuje Međunarodnoj organizaciji za pomoć revolucionarima, zbog široke političke akcije protiv bijeloga terora u Jugoslaviji.
U studenom 1926. godine nekoliko evropskih novinskih agencija donijelo je vijest: »Dr Vukašin Marković u Kini«.
Istu vijest, pozivajući se na sovjetske izvore, objavila je i beogradska »Politika« od 27. studenoga. Nema mnogo podataka o Vukašinu Markoviću tih godina.
Tokom 1926. boravio je u Kini, tako da je bio vjerojatno jedini jugoslovenski učesnik Kineske revolucije.
Gotovo je sigurno da je, početkom 1930-ih godina, radio kao liječnik na Kavkazu.
Protivljenje Staljinu i smrt
Prema sećanjima savremenika, Vukašin Marković se 1930-ih godina u Sovjetskom Savezu javno suprotstavljao Staljinovim shvatanjima:
On je u jednoj diskusiji o referatu Staljina imao hrabrost da kaže da se ne slaže sa Staljinovom ocjenom ekonomske depresije u kapitalističkom svijetu. Nama prisutnima, govorila je Lepa Nešić, srce je sišlo u pete. Bilo je to neobično. Našao se čovjek, nitko drugi do Jugoslaven, koji se ne slaže za Staljinovim postavkama.[9]“
(Tomo Nikšić)
Slično je svedočenje Rodoljuba Čolakovića, koji je sreo Markovića u Moskvi u ljeto 1933. godine. Čolaković piše da je Vukašin Marković uzalud pokušavao da u sovjetskoj štampi objavi članke kojima osporava Staljinovu ulogu u oktobarskoj revoluciji:
Omalen, dežmekast, obučen ruski i usred ljeta u čizmama i rubaški. Lice mu je obraslo gustom bradom, i iz toga spleta brade, brkova i gustih obrva sijevaju prkosno žive, crne oči zanesenjaka. Pod miškom je nosio otrcanu poveliku tašnu, toliko nabijenu raznim spisima da se nije mogla zatvoriti. Nije, tako reći, čestito ni sjeo ni upitao me za zdravlje, odmah je poveo polemiku s nekim iz neke redakcije koji neće da mu objave članak u kome on dokazuje da Staljin nije u pravu kad tvrdi da je 1917. zastupao Lenjinovu liniju, formulisanu u čuvenim aprilskim tezama. I odmah je potegao tašnu, čeprkao dugo po njoj, našao članak i počeo da nam ga čita.
Slušao sam neko vrijeme, a pošto nisam bolje poznavao istoriju Boljševičke partije, nisam mogao da ga pratim. Više od onoga što je čitao, zanimao me je sam Marković. Čitao je brzo, zagrcavajući se, mršteći se, podižući na nekim mjestima prst, kao da nekom prijeti. Preskočio bi poneki pasus, pa bi onda uskliknuo: ,A sad da čuješ ovo’, i nastavio je da čita uživajući u tome što svojom argumentacijom prosto smoždava protivnika. Zora je pokušavala da ga prekine i da započne drugi razgovor, ali Marković, kao zanesen, nije na to obraćao pažnju. Tek kad je dočitao svoj članak do kraja, pogledao nas je upitno. Čutao sam, a Zora mu je mirno rekla: ,To je interesantno, ali se nemoj čuditi što to niko ne objavljuje. Ne možeš ti sam ništa protiv onog što je zvanično utvrđeno kao istorijska činjenica’. Naljutio se i počeo da praska protiv ulizica i falsifikatora. ,I ja poštujem Staljina, i ja sam za njegovu liniju, ali što je istina, istina je. Ja ću to dokazati svima, pa makar me to i glave stajalo’ — grmio je dalje, ne obazirući se na Zoru, koja je pokušavala da ga umiri. Sakupio je svoje po stolu razasute spise, strpao ih u torbu i, ljutito sijevajući crnim očima, oprostio se i otišao. Iz hodnika se još čulo njegovo jarosno gunđanje. — Stradaće — rekla mi je Zora tiho, a žao mi ga je…“
(Rodoljub Čolaković)
Vukašin Marković je krajem 1930-ih, u vreme staljinističkih čistki, uhapšen i deportovan u Gulag. Nakon nekoliko godina u sibirskim logorima, navodno je pušten početkom 1940-ih. Okolnosti njegove smrti nisu poznate. Neki navode da je umro od iscrpljenosti 1943. godine u Kujbiševu, a po drugima u sanatorijumu na Uralu.
Nepoznato je gdje se nalazi grob Vukašina Markovića.
Supruga Vukašina Markovića je bila francuska revolucionarka Žana Laburb, osnivačica francuske komunističke grupe pri RKP(b) u vreme oktobarske revolucije, koja je pala kao žrtva kontrarevolucionarnog terora u Odesi 1919. Žana Laburb je u sovjetskoj kulturi sećanja ostavila mnogo značajniji trag od njenog supruga. Npr. njen lik je prisutan u sovjetskoj filateliji.