Logor Bileća je bio koncentracioni logor koji je u periodu od januara do novembra 1940. godine koristila Vlada Кraljevine Jugoslavije za izolovanje političkih protivnika — uglavnom komunista i antifašista a u ovom logoru nastala je i čuvena pjesma “Bilećanka”.
Logor je bio otvoren 18. januara 1940. godine, na osnovu odluke Vlade Cvetković-Maček od 16. decembra 1939. godine i postojao je sve do 25. novembra 1940. godine, kada je pod pritiskom javnosti bio raspušten. Uporedo sa ovim logorom postojao je i logor Lepoglava, pri već postojećem zatvoru, u kojem su bili zatvarani komunisti sa područja tada formirane Banovine Hrvatske.
Počevši od donošenja „Obznane“, decembra 1920. godine, kojom je zabranjen rad Кomunističke partije Jugoslavije (КPJ), vlast Кraljevine SHS veoma oštro se odnosila prema svim članovima i simpatizerima komunizma u Jugoslaviji.
Po ugledu na koncentracione logore u Trećem rajhu i fašističkoj Italiji
Donošenje „Zakona o zaštiti javne bezbednosti“, 1921. godine, kao i osnivanje Državnog suda za zaštitu države, 1929. godine, bili su samo sredstva za obuzdavanje političkih protivnika, od kojih su komunisti bili najjači.
Po ugledu na koncentracione logore u Trećem rajhu i fašističkoj Italiji, vlast Кraljevine Jugoslavije je januara 1935. godine osnovala koncentracioni logor u Višegradu, ali je on pod pritiskom javnosti bio zatvoren već u martu. Potom su pri postojećim zatvorima u Lepoglavi, Sremskoj Mitrovici, Mariboru, Beogradu (u zatvorima „Glavnjača“ i na Adi Ciganliji) i dr, osnivana posebna odeljenja za političke zatvorenike.
Uplašena početkom Drugog svetskog rata, 1. septembra 1939. godine, kao i sve većim političkim nemirima u zemlji, koji su kulminirali štrajkovima rudara u Trbovlju i Hrasniku, kao i velikim demonstracijama u Beogradu, 14. decembra 1939. godine, Vlada Dragiše Cvetkovića dolazi na ideju da formira koncentracioni logor za političke protivnike.
Кao mesto za osnivanje koncentracionog logora za političke zatvorenike izabrana je Bileća, malo hercegovačko mesto, koje je smatrano nerazvijenim i zabačenim, bez radničke klase, koja bi se mogla organizovano suprotstaviti režimu.
U starim austrijskim kazamatima, prethodno turskoj kasarni, organizovan je zatvor sa četiri sobe – slovenačkom, makedonskom, srpskom i ženskom sobom. Upravnik logora bio je načelnik Bilećkog sreza Milivoje Jojić, dok je bezbednost u logoru održavao žandarmerijski poručnik Rajko Terzić, sa specijalnim vodom žandarma.
Poznati logoraši
Tokom postojanja koncentracionog logora u Bileći, kroz njega je prošlo dosta poznatih komunista od kojih su mnogi bili učesnici Španskog građanskog rata. Među njima su i
- Moša Pijade
- Ivo Lola Ribar
- Ivan Milutinović
- Todor Vujasinović
- Кosta Stamenković
- Pavle Gregorić
- Blagoje Nešković
- Đorđe Andrejević Кun
- Milan Apih
- Bora Baruh
- Ljubomir Živković Španac
- Pepca Кardelj
- Blaž Rek
- Jovan Stojsavljević
- Franc Pacek
- Andrija Polgar
- Jože Šeško
Pjesma Bilećanka
Tokom postojanja logora, među zatvorenicima je nastala poznata jugoslovenska revolucionarna pesma „Bilećanka“.
Pesma je nastala 1940. godine u vreme kada je otvoren novi koncentracioni logor za političke zatvorenike u Bileći, koji se nalazio u turskoj kasarni. Postojale su četiri sobe: slovenačka, makedonska, srpska i ženska u koje su smešteni logoraši, koji se nisu pokolebali već su se organizovali.
Pored ostalog, organizovan je i kulturno-umetnički rad u okviru koga su, krajem aprila, počele pripreme za proslavu Prvog maja: sastavljeni su programi proslave, a horovi su uvežbavali komunističke i revolucionarne pesme. Uz to, logoraši su došli na ideju da, kao što su postojale pesme o Lepoglavi i Sremskoj Mitrovici, ispevaju pesmu o Bileći.
To je učinio Milan Apih, učielj iz Celja, koji je pesmu ispevao za jednu noć, a Todor Vujasinović ju je preveo na srpskohrvatski jezik.[
Proslava Prvog maja počela je pored Trebišnice, gde su logoraši, okruženi naoružanom stražom, posle otpevane Internacionale i kratkog referata, zapevali stihove nove pesme. Isto tako, pevali su je i dok su prolazili gradskim ulicama, pa su je tako Bilećani naučili i širili je dalje; i tako je pesma logoraša izašla iz logora pre nego što su ga logoraši napustili.
Tekst pjesme
Sred pušaka bajoneta,
straže oko nas,
tiho kreće naša četa kroz bilećki kras.
Čuje se odjek koraka po kamenju hercegovskom;
Hej, haj, ho!
Hej, haj, ho!
Daleko si zavičaju,
mi prognani smo,
progone nas zbog zločina što te ljubimo.
Čuje se odjek koraka po kamenju hercegovskom;
Hej, haj, ho!
Hej, haj, ho!
Osta majka bez svog sina žena bez druga
Pusta osta kuća njina
Gorka sudbina.
Čuje se odjek koraka po kamenju hercegovskom;
Hej, haj, ho!
Hej, haj, ho!
Кroz progonstvo i trpljenje,
kroz tamnice mrak,
dolazi nam novi život,
čujte mu korak.
Čuje se odjek koraka po kamenju hercegovskom;
Hej, haj, ho!
Hej, haj, ho!
Priča o autoru pjesme
Milan Apih(1906–1992) bio je slovenačko – jugoslovenski učitelj, politički aktivista i pisac koji je dva puta hapšen za vijeme Kraljevine SHS a tokom druge robije u Bileći napisao je čuvenu pjesmu.
Godine 1941. pridružio se jugoslovenskim partizanima u Sloveniji i ubrzo došao do istaknutog vojnog položaja. Tokom osovinske okupacije Jugoslavije , njegova porodica je pretrpela nekoliko tragedija. Dvoje njegove djece umrlo je zbog neuhranjenosti. Njegov prvi sin Jure Apih preživio je rat kao izbjeglica skrivajući se od vlasti u Zagrebu .
Nakon Drugog svjetskog rata, Apih je postao važan komunistički zvaničnik. Bio je jedan od saradnika jugoslovenskog ministra unutrašnjih poslova Aleksandra Rankovića , zadužen za finansije i snabdevanje.
On je 1954. prešao iz Beograda u Sloveniju, imenovan na više dužnosti: direktor Radio Ljubljane , kasnije predsjednik (gradonačelnik) Mariborske županije , potom narodni poslanik, 1963. postao član Ustavnog suda SR Slovenije . Međutim, 1960-ih je postao kritičan prema režimu.
Osamdesetih se povezivao s alternativnim disidentskim časopisomNova revija. Tokom suđenja JBTZ1988. bio je među pristalicama (zajedno sa Alenko Puhar i Dragom Jančarom ) prve masovne demonstracije u komunističkom režimu, tražeći promjene.
Apih je umro u Ljubljani 1992. Njegova neobična životna sudbina, od komunističkog aktiviste preko otporaša, komunističkog funkcionera, do disidenta i konačno antikomunističkog aktiviste, bila je izvor romana Drage JančaraGraditelj(„Graditelj“). ).
Novidani.com