Zgrada Palate Srbije u Beogradu ima čak 65.000 kvadrata, ali je tog decembarskog dana 1991. godine bila skoro prazna.
U njoj je, pored portira, bio samo jedan čovjek – poslednji premijer SFR Jugoslavije, Ante Marković.
Novinar Goran Milić je tog dana došao u zgradu tadašnjeg Saveznog izvršnog vijeća (SIV), sjedište vlade Jugoslavije, već načete oružanim sukobima u nekim od republika koje su je činile.
Pripremao se savezni budžet za narednu godinu, ali premijer, najpoznatiji po ekonomskim reformama kojima je „odbranio dinar i donio Jugoslovenima platu od 1.000 njemačkih maraka” – u ovom poslu nije učestvovao.
„Čak 80 odsto tog budžeta je (bivši predsjednik SR Jugoslavije i Srbije) Slobodan Milošević posredno namjerio za finansiranje Jugoslovenske narodne armije (JNA)”, kaže Milić za BBC.
Protiv rata i raspada Jugoslavije
„Marković mu se jako protivio jer je bio protiv rata i raspada Jugoslavije”.
Čovjek koga mnogi i danas pominju kao posljednju branu ka očuvanju Jugoslavije mu je tada, sjeća se Milić, sam napravio kafu „jer nije imao ko drugi”.
Prvi višestranački izbori u jugoslovenskim republikama 1990. godine razvejali su snove o opstanku federacije, i zajedničke institucije savezne države skoro da nijesu funkcionisale – malo ko od novih nacionalističkih vođa je želio nadnacionalnog premijera.
Marković je ipak Miliću rekao da neće otići iz političke fotelje „makar ga iznosili s nogama nagore”.
Nije prošlo ni 15 dana od njihovog susreta, a Ante Marković je podnio ostavku.
Vratio je mandat građanima na konferenciji za novinare 20. decembra, upozorivši da u Jugoslaviji više nema nijednog državnog organa kojem bi mogao da preda ostavku.
„Uvijek sam bio dosljedno za mir i demokratiju, a protiv rata i zato mi je neprihvatljivo da predložim ratni budžet i to ne mogu i neću uraditi”, rekao je novinarima.
Te odluke živo se i danas sjeća Džefri Saks, jedan od najpoznatijih savremenih ekonomista svijeta.
„Impresionirao me je kao simpatičan, pristojan i čovjek posvećen stabilizaciji i reformisanju Jugoslavije”, kaže Saks, Markovićev savjetnik od 1989. godine, za BBC na srpskom.
„Sreo sam se s njim te 1991. godine, u posljednjim danima federativne Jugoslavije. Bilo je to veoma tužno vrijeme za njega”.
Liberalni savjetnici komunističkog premijera
O Markovićevoj ostavci danas se govori na ekonomskim i političkim katedrama Kolumbija univerziteta u Njujorku i Džons Hopkins univerziteta u Baltimoru – glavni predavači ovih fakulteta su njegovi nekadašnji savjetnici.
Ubrzo pošto je 1989. godine Marković, učesnik Narodno oslobodilačke borbe (NOB) u Drugom svjetskom ratu i dugogodišnji privrednik, postao predsjednik vlade Jugoslavije, njegov savjetnik je postao Džefri Saks.
Pomogao mu je „da osmisli program ekonomskih reformi”, plan po kojem će Marković biti upamćen, kaže američki ekonomista za BBC.
„Sastajali smo se tokom mojih posjeta Beogradu, od septembra do decembra 1989. godine”, kaže Saks, poznat i kao savjetnik nekoliko generalnih sekretara Ujedinjenih nacija, a danas profesor na Univerzitetu Kolumbija.
Prve utiske iz tih posjeta Jugoslaviji tokom jeseni i zime, Saks je predočio u tekstu za Vašington post u decembru 1989.
„Jugoslavija je jedan od najtežih izazova za političku i ekonomsku transformaciju u istočnoj Evropi”, pisao je tada.
„Posljednjih mjeseci se činilo da je opstanak same nacije u pitanju, jer su se tendencije ka podijeli republika uvećale pod teretom ekonomskog kolapsa”.
U pomoć je tada pritekao i američki ekonomista Stiv Henki, danas profesor primjenjene ekonomije na Univerzitetu Džons Hopkins u Baltimoru.
„Prvo što vam padne na pamet kada pomenete Antu Markovića je da je bio vrlo bistar, iskren političar”, kaže Henki za BBC na srpskom.
Pouzdan igrač sa integritetom
„Za razliku od većine jugoslovenskih političara, bio je pouzdan igrač sa integritetom”.
Henki je lično savjetovao zapravo Markovićevog potpredsjednika vlade Živka Pregla, koga je, kaže, prvi put sreo na večeri u Beču 1989.
„Pregl me je pozvao da budem njegov savjetnik”, sjeća se Henki.
„Rekao sam da sam uzdržan, jer sam bio klasični liberal, ekonomista slobodnog tržišta, a Pregl je bio lider Saveza komunista Jugoslavije”.
Pregl ga je iznenadio, rekavši da je „njegova reputacija upravo razlog zašto ga zove za savjetnika”.
„Rekao je da želi da sprovede reforme slobodnog tržišta i ne želi razvodnjene savjete”.
Ekonomski plan Ante Markovića – plata od 1.000 maraka
Jugoslovenskom premijeru je pomoć zaista i bila potrebna, jer je u državi u tom trenutku vladala najveća inflacija u Evropi i kriza dinara.
Prvo što je Ante Marković uradio bila je denominacija dinara, zapravo, promjena vrijednosti valute.
Tako su 1990. godine sa 10.000 dinara uklonjene četiri nule, a ovim ekonomskim reformama zemlja je privremeno izašla iz krize.
Inflacija je sa 56 oborena na 2,4 odsto, a kurs dinara stabilizovan i vezan za njemačku marku.
Jedan dinar je tada vrijedio sedam njemačkih maraka i bio je jedina konvertibilna valuta na istoku Evrope.
„Bio je to dobar liberalni program koji je brzo počeo da daje rezultate, što su osjetili i građani”, kaže ekonomista Mijat Lakićević za BBC.
„Smanjeni su dugovi, inflacija je pobijeđena, otvarala su se preduzeća, plate su rasle”, ističe on.
Prosječna plata Jugoslovena dostigla je 1.000 njemačkih maraka.
Marković je, kaže Stiv Henki, promovisao privatizaciju kao model za ono što će se kasnije nazivati kapitalizam sa ljudskim likom, odnosno prelaz iz komunističkog sistema, kojim bi privreda Jugoslavije, ali i sama zemlja, opstala.
Premijer je tada, sjeća se Henki, problem vlasništva nazivao „prvim grijehom socijalističkih društava”.
„Dvije godine sam strpljivo spremao taj program i računao pretpostavke.
„I kada je krenuo, onda su ti rezultati brzo postignuti”, rekao je Ante Marković 2003. na suđenju za ratne zločine Slobodanu Miloševiću pred Haškim tribunalom.
„U roku od četiri mjeseca inflacija je srušena. Bio je to prvi slučaj u nekoj socijalističkoj zemlji.”
‘Dobro veče Jugoslavijo’
Iako je Jugoslaviju za kratko vrijeme privremeno izvukao iz ekonomske krize, politička je bila mnogo zahtjevnija.
Nacionalizam je uveliko bujao u članicama jugoslovenske federacije, zajedničke institucije jedva da su funkcionisale, a državni mediji bili su podređeni interesima sopstvenih republika.
Upravo iz Markovićeve premijerske fotelje ponikla je ideja o jugoslovenskoj televiziji Jutel, a za glavnog urednika izabran je hrvatski novinar Goran Milić.
Riječima „Dobro veče, Jugoslavijo”, Milić je u oktobru 1990. na drugom programu Televizije Sarajeva pozdravio gledaoce širom zemlje i Jutel je počeo da emituje program.
„Nijesam znao Anta Markovića kada me je postavio za urednika”, govori Milić za BBC.
„Ali shvatio sam što je njegova ideja – da se samo jedan sat dnevno svuda u Jugoslaviji čuje šta ima da kaže savezna vlada”.
Administrativno sjedište Jutela je bilo u Istri, finansijsko-pravni sektor u Beogradu, a redakcija u Sarajevu.
Jutel je napravljen, objašnjava Milić, u trenutku kada su nacionalne televizije emitovale različit program i „samo prepričavale političare”.
„Morate da razumijete da u tom trenutku nije moglo, na primjer, na državnoj televiziji u Beogradu da se čuje što (hrvatski predsjednik) Franjo Tuđman konkretno govori. Nije nikada puštan tonski, već su novinari i političari tumačili njegove izjave, osim kada je izjavljivao nešto što bi iritiralo ljude u Srbiji”, tvrdi Milić.
Milić za Markovića kaže da je bio „napredan i konstruktivan čovjek”.
„Nije se miješao u moj posao”, dodaje.
Rušenje Ante Markovića
Reformisti – ovako se skraćeno nazivala stranka Ante Markovića koju je formirao sredinom 1990 godine.
Puno ime bilo je Savez reformskih snaga Jugoslavije, a ekonomista Mijat Lakićević kaže da su je mahom podržavali kosmopolitski i liberalno orijentisani ljudi koji su bili protiv rata.
„Ante Marković je imao poklonike, bio sam na promociji stranke”, kaže Lakićević.
„Imao je podršku jednog, ali ipak, malog dijela intelektualne elite”.
Ipak, na parlamentarnim izborima u četiri još uvijek jugoslovenske republike, Markovićeva stranke jedva da je osvojila neke mandate – u Sjevernoj Makedoniji 16,1 odsto, u Crnoj Gori 14, a u Bosni 8,98 odsto glasova.
Najubjedljiviji poraz zabilježen je u Srbiji – svega 1,43 odsto glasova, nasuprot Miloševićeve Socijalističke partije Srbije sa osvojenih 46,1 odsto,
Poslije ovog poraza, oba Markovićeva plana, i ekonomski i politički, počela su da se urušavaju.
„Premijera savezne vlade nijesu željeli ni Slobodan Milošević ni Franjo Tuđman tada”, tvrdi Milić.
„Tuđman mi je to i rekao”.
Borisav Jović, posljednji predsjednik SFRJ, rekao je u intervjuu za BBC u decembru 2020. godine da mu je Milošević prenio da je jedna od tema sastanka sa Franjom Tuđmanom u Karađorđevu, u martu 1991, bila smijena Ante Markovića.
„Postojale su zamjerke na njegov rad i postojala je obostrana želja i Tuđmana i Miloševića da se Ante Marković smijeni”, rekao je Jović, koji je preminuo u septembru 2021. godine, u neobjavljenom razgovoru za BBC.
U knjizi Posljednji dani SFRJ, Jović je detaljno opisao kako je zajedno sa Miloševićem skovao plan da se sa političke scene ukloni Marković.
Knjigu je kao dokazni materijal u slučaju protiv Miloševića, koristilo tužilaštvo Haškog tribunala.
„Provodimo čitav dan na brodu i na moru (na Mljetu) – na izletu Veljko (Kadijević, ministar odbrane SFRJ), Sloba (Milošević) i ja sa porodicama…”, navodi Jović u knjizi.
„Opšti je zaključak da je Ante Marković za nas neprihvatljiv i nepouzdan. Niko više ne sumnja da je direktni eksponent SAD, određen za rušenje sistema i za skidanje sa vlasti svih koji pomišljaju na socijalizam… Veljko ga zove ‘ku…n sin’”.
Dodaje i da je napisao seriju od tri članka Istina o Anti Markoviću i poslao Miloševiću.
„On je to dao da se objavi u Politici. Objaviće se 5,6,7 u nastavcima pod nečijim pseudonimom”, pisao je Jović.
„Moramo ga razobličiti jer je narod u velikoj zabludi ko je on i što je on. Mnogi u njemu vide nekog spasioca”.
Prema svjedočenju Markovića u Haškom tribunalu, glavni razlog za njegovu smjenu bio je dogovor Miloševića i Tuđmana o podijeli Bosne i Hercegovine, čemu se on protivio.
Zbog pokušaja da ne učestvuje u sukobima vodećih političara, Markovića su oštro napadali i u Srbiji i u Hrvatskoj.
„Da, mene su satanizovale obje strane” rekao je u on Hagu.
Ekonomista Stiv Henki misli da je „Ante Marković barem bio dovoljno pametan da izbjegne atentat”, iako su „Borisav Jović i Slobodan Milošević uništili njegove ekonomske reforme”.
Ponuda iz Evropske zajednice
Na stolu Jugoslavije se 1990. godine pojavila ponuda Evropske zajednice, današnje Evropske unije.
Za Kira Gligorova, člana Markovićevog tima u to vrijeme, a kasnije prvog predsjednika Makedonije, to je bio tračak nade.
On je svjedočio u Hagu da je ponuda Brisela glasila – 5,5 milijardi dolara injekcije Markovićevim reformama i momentalni status Jugoslavije kao pridruženog člana Evropske zajednice.
„Kako su nam na sastanku zvaničnici Evropske zajednice obrazložili ponudu, prvi se za riječ javio Tuđman i rekao da ni za kakve milijarde nije spreman da se odrekne hiljadugodišnjeg sna hrvatskog naroda – Nezavisne države Hrvatske.
„Milošević je potom rekao da njega zanima Jugoslavija samo kao federacija”, rekao je Gligorov.
Poslije toga, kaže Gligorov, predstavnici Evropske zajednice su sa žaljenjem utvrdili da će zvaničnike u Briselu morati da obavijeste da od dogovora i pristupa nema ništa.
Odbijanje finansijske pomoći i status pridruženog člana Evropske zajednice, Borisav Jović nije vidio kao grešku.
„Nudili su nam da, umjesto da nas tretiraju kao komuniste, da nas proglase demokratama i da Jugoslavija postane demokratska zemlja.
„Što bi onda značilo da mi idemo na izbore, ali da oni mijenjaju vlast kako oni hoće, a mi na to nijesmo mogli da pristanemo”, rekao je Jović za BBC na srpskom.
‘Antiratni političar u zlo vrijeme’
Reforme koje je Marković pokušao da sprovede u djelo nijesu uspjele jer nije imao podršku tada vodećih političara u Jugoslaviji, ali ni Evrope, objašnjava ekonomista Džefri Saks.
„Činilo se da su evropske sile bile potpuno nezainteresovane da podrže Jugoslaviju u tom kasnom periodu”, misli on.
„Mnogi u Evropi su očigledno više željeli da vide kraj zemlje i njeno razdvajanje na države nasljednice”.
Njegov kolega Stiv Henki krivce vidi isključivo u „nepouzdanim, nepovjerljivim i zlonamjernim jugoslovenskim političarima”.
„Da njegove ekonomske reformske ideje nijesu sabotirali Milošević i mnogi drugi, Jugoslavija bi i dalje bila netaknuta”, kaže on.
Goran Milić opisuje Markovića kao „antiratnog političara u zlo vrijeme”, dok Mijat Lakićević misli da je Markovićevom odlasku najviše doprinio nacionalizam.
Više od deceniju pošto je dao ostavku i zaključao kabinet posljednjeg premijera Jugoslavije, Ante Marković je svjedočio u Hagu protiv predsjednika SRJ Slobodana Miloševića.
„Moje kompetencije su bile tako male, a moj lični angažman je bio pokušaj da se ipak ne ide na najgore, na rat.
„Nijesam uspio najviše zahvaljujući vama”, poručio je Miloševiću u sudnici.