Ulica braće Jovandić u Novom Sadu krije možda i najstrašniju priču koja se odigrala tokom Novosadske racije 1942. godine. Tog dana su fašisti mađarskog dikatora Mikloša Hortija izvršili stravične zločine nad Srpskim, Jevrejskim i Romskim civilnima.
Ipak jednu od najvećih tragedija doživjela je Jelka Jovandić koja je tog 23. januara, ostala sama. Njene sinove Milorada (28), Savu (26), Paju (24), Živka (20) i Boru (15) ubili su fašisti u dvorištu njihove kuće u nekadašnjoj Rumenačkoj ulici u Novom Sadu koji se našao u sastavu “Velike Mađarske”.
Živko je imao priliku da se spasi, jer ga je vlasnik pivare u kojoj je radio upozorio na zločin koji se spremao. Mladić nije želeo da braću i majku ostavi same i uputio se ka svojoj kući.
Jelena Jovandić, majka petorice sinova, podelila je svoje sećanje 1971. godine u intervjuu za zagrebačke novine Arena. Iako je tada imala 77 godina, prisećala se svake reči i gesta svojih sinova.
Ispričala je i da najstariji sin Milorad nije dao da se vrata otvore kada su vojnici zakucali, a da je najmlađi Borko i dalje bio u krevetu, pa su ga “neodevenog oterali u sneg”. Majci nisu dali da izađe iz kuće tako što je jedan od vojnika držao bravu, a braću su ubili, nešto nakon pola osam ujutru.
“Vojnik je bio snažniji od mene, i nije mi dao da u dvorište izađem… U to sam čula više pucnjeva. Glas moje dece više nisam čula”, kazala je u izjavi Jelica Jovandić.
Jelica je gledala kao njihove leševe žandarmi vuku po snegu, u pravcu Dunava gdje su bačeni zajedno sa ostalim žrtvama Racije. Pričalo se da Novosađani dugo godina posle ove tragedije nisu jeli dunavsku ribu.
Jelica je ispred kuće zasadila pet jablanova, u čast svojim sinovima. Ona se pojavila na suđenju pojedincima koji su izvršili zločine u Raciji, 1946. godine. U iskazu je izjavila da je ubici oprostila, ali da to nikada neće moći da zaboravi.
Umrla je 1977. a sahranjena je uz svoga muža Đuricu, na Almaškom groblju. Na njenom spomeniku su i njeni sinovi, njeni jablanovi.
Ratni zločinac Janoš Tot
Kada je rat završen mnogi počinioci ovog masakra su pohvatani i izvedeni pred sud. Među njima i Janoš Tot, vođa mađarske jedinice koja je pored ostalih ubila devet članova porodice Kolarov – Mašin iz Rumenačke ulice.
Prema pravosnažnoj sudskoj presudi Janoš Tot je bio i u grupi od četvorice honveda koji su tokom zloglasne Novosadske racije upali u kuću udovice Jelene Jovandić i ubili njenih pet sinova.
Janoš Tot je osuđen na smrt i streljan. Ipak duhove prošlosti ponovo je uzburkala inicijativa o podizanju spomenika “Nevinim žrtvama 1944/45. godine”.
Predlog odluke o podizanju spomenika svim nevinim žrtvama u Novom Sadu 1944. i 1945. godine upućen je Skupštini grada na razmatranje na inicijativu Saveza vojvođanskih Mađara (SVM), sestrinske stranke Orbanove partije Fides.
Spomenik je trebao biti podignut na osnovu spiska žrtava koji je sastavila Državna komisija za tajne grobnice koju je formiralo Ministarstvo pravde 2009. godine.
Komisija se bavila “popisivanjem žrtava na teritoriji Srbije posle 1944. godine”, nakon što je u narodnooslobodilačkoj borbi Jugoslavija oslobođena od fašizma, a vlast je preuzela Komunistička partija Jugoslavije.
Na spisku se nalazi više od hiljadu lica, među kojima su i osuđeni ratni zločinci, organizatori i izvršioci zloglasne Novosadske racije. Među njima je Janoš Tot, koji je nakon rata osuđen kao neposredni izvršilac u nekoliko slučajeva masovnih ubistava.
Otpor građana
Kako su radovi na spomeniku počeli, i izgrađen postament, novosadska javnost, antifašističke organizacije i neke političke stranke organizovale su proteste i oštro reagovale na ovaj nastavak pokušaja revizije istorije koji je u Srbiji postao praksa.
U protestima je učestvovao i Siniša Knežević, Sekretar Gradskog odbora Pokreta slobodnih građana Novi Sad, koji je za naš portal ispričao da je Grad raskinuo ugovor sa izvođačem radova koji je trebalo da postavi kontroverzni spomenik .
-Čini se da je Savez vojvođanskih Mađara pod patronatom dvojice autokrata Vučić-Orban, kao i Vučićeva stranka bivših radikala Srpska napredna stranka, koje čine Gradsku vlast u Novom Sadu, shvatila da je ovo crvena linija preko koje Novosađani neće dozvoliti da se pređe. U slučaju bilo kakvog pokušaja nastavka radova na spomeniku, ponovo ćemo reagovati nizom pritisaka i ovaj spomenik “nevinim žrtvama” nikada nećemo dozvoliti u Novom Sadu, kazao je Knežević.
On kaže da se izgradnjom spomenika pokušala kriminalizovati Narodno-oslobodilačka vojska koja je Novi Sad i Jugoslaviju oslobodila od fašizma a da su na spisku onih kojima je spomenik trebao da se podigne, bili i neki koji su učestvovali u Novosadskoj raciji.
– Na spisku nije sporno samo ime zločinca poput Janoša Tota koji je na suđenju priznao da je ubio desetak ljudi tokom rata, a učestvovao i u likvidaciji braće Jovandić o kojima pišete tekst. Spisak sadrži i imena: Đule Kramera, koji je bio član odbora koji je 1942. odlučivao o tome ko će biti likvidiran tokom Racije ili Đula Zombori – šef policijske kapetanije i takođe jedan od organizatora Racije. Zatim tu je, Geza Batori – potpukovnik i komandant odreda žandarmerije koji su sprovodili Raciju, kao i dvojica Jožefa – Kenjeki i Heđi, ozloglašeni pripadnici gradskog represivnog policijskog aparata „koji je činio ratne zločine”. Tu je i Imre Balog, pripadnik mađarske vojske koji je takođe učestvovao u Raciji i tada, o čemu su govorili svedoci, „lično pucao, streljao i ubijao nožem”. Ime Ferenca Fehera protiv koga je njegova majka svedočila na sudskom procesu i rekla da je za vreme rata u Sirigu ubio pravoslavnog sveštenika i jednu ženu. Na spisku su i Milan L. Popović – zloglasni kolaboracionista iz Bačke i poslanik u mađarskom parlamentu u Budimpešti i Pavle Popović Pecija, naveo je Knežević.
Prekrajanje istorije
Tokom nekoliko ledenih januarskih dana, u raciji je stradalo više od 3.600 ljudi sa područja južne Bačke, od toga više od 1.200 građana Novog Sada.
U sećanje na njih je 1971. godine na obali Dunava u Novom Sadu podignut spomenik “Porodica”.
Racija je bila rezultat dobro smišljene i dugo pripremane akcije, u kojoj su učestvovali mnogi najviši vojni i civilni funkcioneri Mađarske.
Vinovnici ovog zločina bili su: načelnik Mađarskog kraljevskog generalštaba Ferenc Sombathelji, ministar unutrašnjih poslova Ferenc Кeresteš Fišer, ministar narodne odbrane Кarolj Barta, predsednik mađarske vlade dr Laslo Bardoši i regent i vrhovni komandant svih oružanih snaga Mađarske Mikloš Horti.
Mađarski fašistički diktator Miklós Horthy čiji režim je izveo ovaj zločin među desničarima u današnjoj Mađarskoj uživa poštovanje a u ranijim izjavama hvalio ga je i premijer Viktor Orban.
– Period između dva svetska rata bio je prekretnica za Mađarsku. Da nas istorija ne zakopa, potrudili su se izuzetni državnici Miklós Horthy, Bethlen Ištvan i Klevelsberg Kuno – rekao je Orban 2017. godine a Svetski jevrejski kongres i Federacija mađarskih Jevreja osudili su Orbanovu izjavu.
Njegov bivši ministar János Lázár ranije je položio i cvijeća na grob Miklósa Horthya. Orban se takođe u javnosti znao pojaviti sa obilježijma Velike Mađarske.
Pic1: former minister of Orbán-government, János Lázár places flowers at the grave of Miklós Horthy.
— István Ujhelyi (@istvan_ujhelyi) November 18, 2019
Pic2: Governor Horthy and Hitler.
Do u see any problem @EPP? pic.twitter.com/Cun4rRNO3g
Miklós Horthy je u Jugoslaviji proglašen za ratnog zločinca ali vlastima SFRJ nije bio dostupan. Suđeno mu je na Nirnberškom procesu ali je nakon kraće robije pušten i do kraja rata živio je u Portugalu pod tamošnjim fašističkim režimom.
novidani.com