Čuveni tekst “Put u Foču” bosanskohercegovačkog intelektualca Adila Zulfikarpašića godinama izaziva veliko interesovanje javnosti posebno kod polemike o karakteru Narodnosolobodilačkog pokreta.
Ovaj poznati disident i kritičar Josipa Broza Tita, u Komunistićku partiju Jugoslavije stupa 30-ih godina još u gimnazijskim danima a jedan je od prvoboraca partizanskog pokreta otpora. Nakon rata postao je zamjenik ministra trgovine u prvoj posleratnoj vladi SR BIH ali je zbog razočarenja u KPJ već 1946. godine otišao u emigraciju gdje ostaje sve do 90ih godina.
U tekstu “Put u Foču” opisuje razmjere pokolja koje su nad muslimanima tog kraja počinili četnici ali ističe i svoje razočarenje činjenicom da su mnogi koji su učestvovali u zločinu amnestirani prelaskom u partizane.
U svoj rodni grad Foču Zulfikarpašić dolazi na Titov poziv nakon što su partizani preuzeli kontrolu nad gradoma početkom 1942. godine. Tito mu povjerava zadatak da uvjeri bosanske muslimane iz okolnih sela da se priključe partizanima ali u tome ne uspjeva zbog činjenice da su mnogi četnički komandanti prešli u partizane nakon njihovog dolaska u Foču.
U svom djelu u više navrata ističe izvjesnog Straju Kočovića koji je nakon prelaska iz četnika u partizane postao partizanski komandant . Zulfikarpašić priča da mu je jedna simpatizerka NOP-a ispričala da je upravo Kočović predvodio masovne zločine četnika na tom području, da su malobrojni četnici pobjegli u Srbiju a većina ih je ostala u Foči i prišla partizanima.
– Pobjegli su samo desetak, ostali su svi ovdje, ali oni su kao partizani primljeni i imaju svoj odred. Komandant je Strajo Kocović, samozvani četnički vojvoda, koji je bio jedan od najgorih koljaća. Ništa nije učinjeno da se kazne. Zbog toga sam se obradovala, kad sam te vidjela.
Zulfikarpašić dalje opisuje susret sa Titom:
-Vrhovni štab smjestio se je u hotelu ‘Gorstl’. Rekli su mi, da me je Tito već očekivao, da odem, on je u sobi. U predsoblju me je zaustavio pratilac, rekavši mi da ima netko kod Tita. Nakon nekog vremena izišao je Strajo Kocović, bradat, obučen je bio u oficirsku uniformu sa čizmama. Preko ramena visili su mu redenici. Na šubari je imao petokraku. Nije me pozdravio samo je čudno pogledao u moj M.P. i bombe na kajišu. Tito ga je ispratio na vrata.
– Šta ovaj radi kod Tebe? pitao sam Tita. – To je komandant fočanskog partizanskog odreda, ostavio je četnike i prešao nama. Vrijedan mladić, preko njega ćemo privući još mnogo ljudi. Šaljem ga danas sa Borom Tosovićem u Čelebiće da mobiliziraju još jedan odred. Tebe trebam hitno, – rekao mi je.
Zulfikarpašić navodi da ga je Tito poslao u selo Ćurevo da pokuša ubjediti naoružane muslimane da predaju oružije ali u tome nije uspio. Nakon toga odlučeno je da odred Straje Kočovića krene na selo sa bataljonom vrhovnog štaba i da se izvrši napad ukoliko muslimani ne predaju oružije.
– Otišao sam Titu i rekao da ja sa Strajom, koji je klao po Foči ne mogu ići, pogotovo u akciju za razoružanje ljudi, koji brane svoje živote od razbojnika. Mjesto mene je otišao Ferid Čengić, piše Zulfikarpašić.
U djelu još opisuje da Tito i Ranković nisu prihvatili njegov koncept organizacije NOP-a koji bi uključio kažnjavanje četnika koji su učestvovali u pokolju i uspostavljanje novih sudova i organa narodne vlasti kako bi se muslimanske mase privukle. Svoje razočarenje nastavio je iznositi i nakon odlaska u emigraciju.
Šta se dogodilo sa Strajom Kočovićem?
Tekst Adila Zulfikarpašića jedan je od rijetkih tragova koji se mogu naći o Kočoviću a proteklih godina plasirane su brojne teorije o njegovoj posleratnoj sudbini. Od onih da je postao “Titov general” do drugih da je “progon muslimana nastavio i posle rata sa istaknutih državnih pozicija”. Ove navode pokušali smo provjeriti u dostupnim arhivama.
U članku Fočanska četnička brigada (I), navodi se da je od početka decembra 1941. Strahinja Strajo Kočović bio zapovjednik jednog bataljona Fočanskog četničkog odreda, te ga je major Boško Todorović, predstavnik Draže Mihailovića, pohvalio 27.12. 1941. za hrabro držanje u borbi s “Turcima i ustašama”. On je prešao partizanima nakon što su ovi 20.januara 1942. oslobodili Foču.
Nakon toga formira se “Fočanski narodno-oslobodilački i partizanski i dobrovoljački odred” što se vidi iz dokumenta koji se može pronaći u knjizi “Borbe u Bosni i Hercegovini 1942. godine (januar, februar mart” dokument br. 80, str. 231-233. Tu se navodi da je za komandanta odreda postavljen drug Strahinja Kočović a za političkog komesara drug Stevo Singer.
U fusnoti istog dokumenta navodi se da je “Strahinja Kočović ubrzo prešao u četnike i kao takav poginuo u borbi protiv partizana”. Stevo Singer ubijen je od četnika 1942. godine.
Po bilješkama priređivaća Zbornika, Strahinja Kočović (komandant odreda) i Momčilo Kočović (zamjenik komandanta), obojica, kasnije su prešli u četnike i kao četnici poginuli!
Do kraja maja 1942. brojni partizanski i dobrovoljački odredi u istočnoj Bosni i istočnoj Hercegovini su se raspali i masovno prelazili u četnike.
Ovakve pojave prelazaka iz jedne u drugu ratnu formaciju bile su masovne na svim stranama i u svim narodima tokom rata u Jugoslaviji a zbog brojnih zločina i nepovjerenje među narodima partizani su imali veliki problem da ostvare proklamovane ciljeve NOB-a.
- Kakva je bila sudbina devetorice partizana koji su 13.jula digli ustanak u Crnoj Gori? Progonili ih fašisti, nacionalisti i dojučerašnji saborci
- Ljubav nije za nas: Prije 30 godina u Sarajevu održan koncert “Yutel za mir”! Pokušaj spasavanje zamelje od krvavog rata
- Preživio je Jasenovac, poginuo sa Valterom braneći Sarajevo! Dio ulice Fuada Midžića danas nosi ime Mustafe Busuladžića
Za zločine četnika u Foči osuđen Draža Mihajilović
Zločini četnika u Foči bili su pretmet posleratnih suđenja u SFRJ a u dijelu presude protiv Draže Mihajilovića navodi se upravo odgovornost za ove zločine.
-Sud se uverio da su zločini izvršeni od Mihailovićevih četnika u selima Vraniću, Drugovcu i Boleču, zatim u srezovima bjelopoljskom, čajničkom, fočanskom i pljevaljskom, koji su na pretresu potpuno rasvetljeni pismenim dokumentima i iskazima preživelih svedoka, izvršeni pod neposrednim Mihailovićevim naređenjima.
Citat iz presude Draži Mihajiloviću
Za zločine četnika u Foči osuđen je i četnički komandant Vojislav Lukačević a u presudi se navodi da je kao komandant četničkih snaga u Bosni organizovao pokolj u Foči, učestvovao u istrebljenju muslimanskog stanovništva, sarađivao sa okupatorom u četvrtoj i petoj neprijateljskoj ofanzivi, vršio zločine nad pripadnicima NOP-a i da je sarađivao sa kvinsliškom vladom generala Milana Nedića. Osuđen je na smrt i streljan krajem avgusta 1945.
Viši sud u Beogradu rehabilitovao Dražu Mihajilovića 14. maja 2015. godine uz obrazloženje da Mihailović nije imao fer i pravično suđenje.