Na pola puta između Nikšića i Bileće u selu Vilusi, u podnožju crkva svetog Matije usidrene na vrhu brežuljka, nalazi se mali partizanski spomenik koji čuva sjećanje na veliku ratnu pobjedu Nikšićkog partizanskog odreda i komandanta Save Kovačevića.
U jesen 1941. Glavni štab NOP-a za Crnu Goru i Boku imenovao je Savu Kovačevića za komandanta Nikšićkog odreda, koji je ubrzo narastao na deset bataljona. Ratni uspjesi ovog odreda donijeli su veliku slavu Savi Kovačeviću unutar partizanskog pokreta otpora.
U jesen i zimu 1941/42. godine, slabo naoružane jedinice ovog odreda nanizale su velike pobede na teritoriji Nikšića, Grahova, Vilusa, Crkvica, Herceg Novog i u više navrata razbijale italijanske kolone, zarobljava stotine vojnika, tenkove, topove, kamione i drugo naoružanje i opremu.
Jedna takva bitka odigrala se upravo u VIlusima na mjestu gdje se nalazi ovaj spomenik a u Zborniku dokumenata i podataka o narodno oslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda nalazi se i ratni izvještaj koji govori o tome kako supartizani Banjana i Lastve u oštroj dvočasovnoj borbi, razbili i prinudili na predaju italijansku motorizovanu kolonu (iz divizije -Marke-) .
Neprijatelj je imao 11 mrtvih i 22 ranjena; zarobljeno 60 vojnika sa 5 oficira (među kojima komandant garnizona Bileća). Zaplenjena je celokupna oprema kolone: 3 ispravna tenka, 3 kamiona, 1 motocikl i 110 pušaka.
Među dokumentima nalazi se i jedna fotografija parizanskih boraca koji u VIlusima sa tenkom zaplijenjenim od italijana. Po slici se čini da se radi o tenku L3/35.
Izjveštaj
Bitka na putu između Bileće i Nikšića pominje se u nekoliko izvještaja partizanskih brigara. U nastavku je izvještaj Durmitorskog NOP odreda.
Na dan 21 novembra izvršena je na teritoriji ovog bataljona mobilizacija partizanskih četa, kao i omladine i dobrovoljaca, sa ciljem vršenja diverzantskih akcija na linijama Grahovo—Nikšić, Osječenica—Vilusi—Lastva, kao i pravljenja zasjeda okupatorskim trupama, ukoliko bi naišle tim linijama.
Za vrijeme dok su se vršile diverzantske akcije u okolini Grahova—Osječenice, naišla su dva (2) italijanska vojnika, koje je naša zasjeda pokušala zarobiti jer su došli u neposrednu blizinu zasjede. Jedan od ove dvojice, zbacivši
svoju opremu sa sebe, uspio je da pobjegne i dođe u svoju četu, koja je logorovala na Grahovcu. Кad smo saznali za ovu četu, skupili smo dio četa koje su vršile diverzantske akcije na drugim linijama sa namjerom da ih zarobimo. Zbog kratkoće u vremenu i udaljenosti terena sa kojih smo vršili koncentraciju, baš u vrijeme kad su se naše raspoređene snage približavale cilju, četa je uspjela da se u paničnom bjekstvu povuče u Grahovo kroz gusto naseljena sela, zbog čega nijesmo smjeli vršiti potjeru za njima.Poslije ovoga morali smo preduzeti najstrožu pripravnost, jer smo predviđali da će [okupator] uputiti kaznenu
ekspediciju na selo Grahovo, do čega je i ošlo. Odmah kroz jedan sat pojavila se jedna četa sa dva tenka u pravcu sela Grahovca. Već prikupljeno ljudstvo rasporedili smo na odgovarajuće položaje i suprotstavili se okupatorskoj vojsci, i u jednočasovnoj borbi uspjeli smo da natjeramo neprijatelja u panično bjekstvo i odbranimo selo od represalija.Prekonoć smo izvršili popunjavanje partizanskih četa, jer smo isto tako predviđali da će se sjutradan izjutra ponovo
uputiti kaznena ekspedicija.
25.11. u 8h izjutra u pravcu istog sela pošlo je oko 500 vojnika i 4 tenka, gdje su ih naše snage, već raspoređene, dočekale najžešćim otporom i u tročasovnoj borbi natjerale neprijatelj a u divlje bjekstvo. Ovom prilikom zarobljen je jedan neprijateljski vojnik, kao i 1.200 metaka i 8 bombi.U 17h istog dana dobili smo izvješta j da se 3 čete hrvatske (domobranske) vojske prebacuju na crnogorsku granicu, kao i o] okretu jedne italijanske kolone od 3 tenka, 4 velika kamiona i jednog motocikla sa 102 vojnika i oficira. Usljed ove novostvorene situacije pristupilo se prikupljanju snaga da bismo mogli postaviti odbranu od Grahova i izvršiti napad na talijansku kolonu koja se kretala od Bileće, kao i napasti na talijansku kolonu od Lastve.
26.11. 1941. kolona koja je išl od Bileće stigla je u Viluse. Naše snage, planski raspoređene, izvršile su napad na
kolonu u samu zoru. Borba je trajala 3 sata. Poginulih talijanskih vojnika bilo je 11, ranjenih 21, zarobljenih oko 60 sa 5 oficira, među njima 1 pukovnik i 1 major, kao i 2 mrtva i 2 teško ranjena oficira.Ranjenici se nalaze na Vilusima, gdje im je ukazana prva pomoć, a zarobljene smo zadržali. Кolona koja je išla od Lastve zadržana je na Кlobuku . Sa naše strane u borbi učestvuju i 3 zaplijenjena tenka. Borba se odvija povoljno, iako ima frontalni karakter. Poslije uništenja italijanske kolone od Bileće, dobili smo izvještaj da se kreću nove trupe kombinovane od Hrvata [domobrana] i Italijana od Bileće u pravcu Vilusa. Naš a odjeljenja sa jedinicama Banjskog bataljona pošla su im u susret.
SMRT FAŠIZM U _ SLOBOD A NARODU!
IZVJEŠTAJ ŠTABA GRAHOVSКOG BATALJONA DURMITORSКOG NOP ODREDA OD 26 NOVEMBR A 1941 GOD. O BORBAMA SEКTORU BILEĆA—GRAHOVO
novidani.com