Crna Gora svake godine obilježava 13. juli kao Dan državnosti u znak sjećanja na dva važna datuma.
Jedan je na 13. jul 1878. godine, kada je na Berlinskom kongresu priznata kao samostalna država, a na isti dan 1941. kada je počeo narodni ustanak protiv fašizma.
Odlukao podizanju Trinaestojulskog ustanka ustanka protiv fašizma donesena je 8. jula na Ravnom lazu u Piperima a tu je postavljen i spomenik koji su vandali oštetili prije par godina.
Na njemu stoje stihovi Njegoša:
“Odavde je prva iskra sjekla, u predjele noći uskočila i svjetlosti oblik pokazala.Odavde se na svjetlošću prvasvemu biću nasmijala zora.”
Na spomeniku su ispisana imena devet članova pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru koji su donijeli odluku o dizanju ustanka (Milovan Đilas, Božo Ljumović, Blažo Jovanović,Radoje Dakić, Savo Brković, Budo Tomović, Vido Uskoković, Krsto Popivoda i Periša Vujošević).
Sudbina svakog od njih bila je različita, nekii slobodu nisu ni dočekali a neki su se u nju razočarali.
Milovan Đilas – najpoznatiji Titov disident
Ključna ličnost Trinaestojulskog ustanka svakako je bio Milovan Đilas koji je u Crnu Goru došao po direktnoj Titovoj direktivi sa zadatkom da organizuje ustanak. Tokom cijelog rata bio je jedan od ključnih političkih vođa narodnooslobodilačkog pokreta a nakon rata general JNA, ministar FNRJ, šef Agitpropa i predsjednik Savezne narodne skupštine.
Ipak se ubrzo razočarao u rukovodstvo Komunističke partije Jugoslavije i zbog javne kritike već 50-ih godina ponovo završava u zatvoru, postavši jedan od najpoznatijih disidenata u svijetu.
Milovan Đilas je dva puta politički robijao, za vreme Kraljevine Jugoslavije zbog članstva u zabranjenoj KPJ robijao je od 1933. do 1936, a potom za vreme socijalističke Jugoslavije od 1956. do 1966.godine.
Sa Titom se nikada nije pomirio a o svojoj ulozi u Trinaestojulskom ustanku javno je govorio u dokumentarnom filmu RTS-a Jugoslavija u ratu.
Bez obzira na svoju sudbinu, Milovan Đilas je tokom cijelog serijala osporavao revizionističke teze koje je pokušao iznijeti autor filma o tome da su komunisti inicirali predaju oružja jer nisu imali vodeću ulogu u ustanku.
20. aprila 1984. godine Đilas je ponovo uhapšen, zajedno sa dvadeset sedam slušalaca “Slobodnog univerziteta”, koji su se godinama bez tajnosti sastajali u privatnim stanovima. Đilas je trebalo da održi predavanje o predratnom stavu KPJ o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji. Ujutro je pušten kući, ali mu je zaprećeno da mu može biti suđeno. Suđeno je šestorici, a tehničar Radomir Radović, inicijator formiranja nezavisnog radničkog sindikata, nađen je mrtav u vikendici.
U starosti, Đilas je oslepio na jedno oko. Iznenada je umro u svome stanu 20. 4. 1995. u Beogradu. Sahranjen je u porodičnoj grobnici u svome selu Podbišće.
Savo Brković – Crnogorac na udaru srpskih nacionalista Momira Bulatovića i Mila Đukanovića
Savo Brković, jedan od devet članova KPJ koji su podigli ustanak u Crnoj Gori nakon rata dugi niz godina je bio član Izvršnog komiteta Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore.
Godine 1974. je objavio knjigu O postanku i razvoju crnogorske nacije, u kojoj je predstavio pokušaj objašnjenja etnogeneze Crnogoraca. Stvaranje savremene crnogorske nacije Brković je prikazao marksističkim tumačenjem prošlosti.
Godine 1988. objavio je knjigu Etnogenezofobija — prilog kritici velikosrbstva koja je predstavljala skup studioznije zasnovanih teza iz njegove prve knjige. On je u ovoj knjizi izneo brojne dokaze koje smatra falsifikatima, koji su kao naučne istine poturani crnogorcima o njihovom etničkom identitetu i porjieklu.
Nakon „antibirokratske revolucije” u Crnoj Gori i neslaganja sa novim partijskim rukovodstvom, na čelu sa Momirom Bulatovićem, aprila 1990. godine je istupio iz članstva Saveza komunista Jugoslavije. Umro je 9. oktobra 1991. godine u Titogradu, a sahranjen je u selu Grbe, kod Danilovgrada.
Radoje Dakić -Najpoznatija fabrika nosila je njegovo ime
Antibirokratska revolucija koju su predvodili Momir Bulatović i Milo Đukanović a u kojoj je smjenjen Savo Brković, počela je iz fabrike koja je nosila ime njegovog prvog saborca Radoja Dakića.
Dočekavši oslobođenje ovaj crnogorski partizan čestvovao je na Osnivačkoj zemaljskoj konferenciji sindikata, na kojoj je izabran za sekretara Centralnog odbora Jedinstvenih sindikata Jugoslavije.
Krajem 1945. godine otišao je na lečenje u Moskvu, gde je i umro 13. januara 1946. godine u 35 godini života. Sahranjen je u Aleji zaslužnih građana na Novom groblju u Beogradu.
Budo Tomović – Narodni heroj poginuo u borbi sa četnicima
Jedini od devet učesnika istorijskog sastanka na kojem je donesena odluka o dizanju ustanka u Crnoj Gori koji nije dočekao kraj rata bio je Budo Tomović. On je početkom 1942. godine u vreme teških borbi između partizana i italijansko-četničkih jedinica, obilazio teren i partizanske jedinice.
Poginuo je 20. marta 1942. godine, na putu za Kolašin, gdje je trebalo da se poveže s jedinicama Baja Sekulića, koje su vodile teške borbe s četnicima. Odlukom Predsjedništva AVNOJ-a proglašen je za narodnog heroja 11. jula 1945. godine.
Božo Ljumović – Od ambasadora do zatvorenika Golog Otoka
Član glavnog štaba partizanskih odreda za Crnu Goru Božo Ljumović kraj rata je dočekao na istaknutim državnim pozicijama. Prvih godina posle oslobođenja bio je ambasador FNRJ u NR Poljskoj, potpredsjednik vlade NR Crne Gore i član Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru.
Posle donošenja Rezolucije Informbiroa, juna 1948. godine, prihvatio je Rezoluciju i otvoreno stao na stranu Sovjetskog Saveza, zbog čega je isključen iz CK KPJ. Najprije je bio držan u kućnom pritvoru, a zatim je, u avgustu 1948, prebačen u beogradski zatvor „Glavnjaču“, gdje je proveo dvije i po godine u samici. Decembra 1950. godine prebačen je na Goli otok.
U periodu od aprila 1953. do kraja 1956. godine bio je u internaciji u Perastu. Ponovo je uhapšen krajem 1958. godine i proveo je dvije godine na ostrvu Sveti Grgur. Po izlasku iz zatvora živio je kao penzioner u Titogradu, gdje je i umro 1986. godine.
Blažo Jovanović
Puno bolje sudbine od većine prvih partizana u Crnoj Gori bio je Blažo Jovanović koji je nakon rata postao prvi predsjednik Vlade Narodne Republike Crne Gore i na toj dužnosti ostao je do 1953. godine. Od decembra 1953. do jula 1962. godine bio je za predsjednik Narodne skupštine NR Crne Gore.
Bio je prvi predsjednik Narodnog fronta, a kasnije Saveza socijalističkog radnog naroda Crne Gore i prvi predsjednik SUBNOR-a Crne Gore. Jula 1971. godine izabran je u Izvršni komitet Svetske organizacije pravnika „Svetski mir putem prava“, a 1973. godine učestvovao je na konferenciji ove organizacije. Autor je više političkih tekstova, kao i monografije „Aktuelna pitanja Ustavnog suda Jugoslavije“. Imao je čin rezervnog general-majora JNA i bio član Saveta federacije. Umro je 4. februara 1976. godine u Igalu, a sahranjen je u Titogradu.
Krsto Popivoda
Slične sudbine bio je i Krsto Popivoda koji je obavljao značajne funkcije nakon rata u SFRJ. Prije rata preživio je brojne zatvore i kazamate kraljevine Jugoslavije a u ratu najteže bitke i Desant na Drvar.
Od Petog kongresa KPJ, juna 1948, biran je za člana CK KPJ, a na Devetom kongresu SKJ, marta 1969. godine, izabran je za člana Stalnog dela Konferencije SKJ.
Bio je oženjen Martom Ćupić, rođenom sestrom narodnog heroja Ljube Čupića sa kojom je imao sina Rajka, slikara i vajara.
Umro je 10. 2. 1988. godine u bolnici u Meljinama, kod Herceg Novog. Sahranjen je u Aleji zaslužnih grđana na Novom groblju u Beogradu.
Nosilac je Partizanske spomenice 1941, i drugih visokih jugoslovenskih odlikovanja, među kojima je Orden junaka socijalističkog rada. Ordenom narodnog heroja odlikovan je 10. 7. 1952. godine.
Za razliku od ostalih, preostala dva člana tadašnja pokrajinskog komiteta KPJ Periša Vujošević i Vido Uskoković nakon rata nisu obavljali značajnije državne funkcije.
Ploča sa njihovim imenima na spomeniku polomljena je nedavno u seriji skrnavljenja partizanskih spomenika.